Tìm hiểu tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục

Tìm hiểu tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục

• Bởi Tuyên giáo Tỉnh ủy Khánh Hòa
• 29/10/2025 09:21:26
• 170 lượt xem
• 0 lượt thích
• 0 bình luận

1. Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục

Một là, giáo dục gắn với mục tiêu, nhiệm vụ của đất nước trong từng thời kỳ cách mạng    

Nhận thức rõ tầm quan trọng của giáo dục đối với sự phát triển của đất nước, trong Thư gửi các sinh viên nhân ngày khai trường đầu tiên dưới chế độ dân chủ cộng hòa, tháng 9-1945, Người viết: “Ngày nay, các em được cái may mắn hơn cha anh là được hấp thụ một nền giáo dục của một nước độc lập, một nền giáo dục nó sẽ đào tạo các em nên những người công dân hữu ích cho nước Việt Nam, một nền giáo dục làm phát triển hoàn toàn những năng lực sẵn có của các em... Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”1.   

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, đội ngũ cán bộ phải nhận thức rõ mục đích cao cả của việc học là để xây dựng đất nước, trong đó có nhiệm vụ xây dựng đội ngũ cán bộ phải có đủ “đức”, đủ “tài”. Tháng 9-1949, Chủ tịch Hồ Chí Minh đến dự khai giảng khóa học của Trường Nguyễn Ái Quốc Trung ương, Người ghi vào cuốn Sổ vàng truyền thống của Trường:

“Học để làm việc,

              làm người,

              làm cán bộ.

Học để phụng sự Đoàn thể,

                "        " “giai cấp và nhân dân,

                "         " Tổ quốc và nhân loại”.

Muốn đạt mục đích, thì phải cần, kiệm, liêm, chính, chí công, vô tư2.         

Trong Bài nói chuyện tại lớp đào tạo hướng dẫn viên các trại hè cấp I, ngày 12-6-1956, Người nêu vai trò của giáo dục đối với sự nghiệp xây dựng, bảo vệ đất nước: “Nhiệm vụ giáo dục rất quan trọng và vẻ vang, vì nếu không có thầy giáo thì không có giáo dục. Bây giờ đang xây dựng nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa để dần dần đến chủ nghĩa xã hội. Kháng chiến thì cần nhiều cán bộ quân sự. Bây giờ xây dựng kinh tế. Không có cán bộ không làm được. Không có giáo dục, không có cán bộ thì cũng không nói gì đến kinh tế, văn hóa”3.

Tại lớp học chính trị của giáo viên cấp II, cấp III toàn miền Bắc, ngày 13-9-1958, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có bài nói quan trọng về nhiệm vụ của người thầy giáo với sự nghiệp giáo dục và đào tạo. Người căn dặn: “Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người. Chúng ta phải đào tạo ra các công dân tốt và cán bộ tốt cho nước nhà. Nhân dân, Đảng, Chính phủ giao các nhiệm vụ đào tạo thế hệ tương lai cho các cô, các chú. Đó là một nhiệm vụ nặng nề nhưng rất vẻ vang”4. Người chỉ rõ: Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội, trước hết cần có những con người xã hội chủ nghĩa. Trước lúc đi xa, trong Di chúc Người căn dặn: “Bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau là việc rất quan trọng và rất cần thiết”5. Tư tưởng của Người có giá trị lý luận và thực tiễn sâu sắc, là cơ sở nền tảng để Đảng kế thừa, vận dụng trong nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện cho cán bộ, đảng viên đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ cách mạng trước đây cũng như trong giai đoạn cách mạng hiện nay.

Hai là, nội dung giáo dục toàn diện     

Theo Hồ Chí Minh, giáo dục toàn diện, bao gồm: thể dục, trí dục, mỹ dục, đức dục và kết hợp các nội dung trên. Người chỉ rõ:

“- Thể dục: Để làm thân thể mạnh khỏe, đồng thời cần giữ gìn vệ sinh riêng và vệ sinh chung.     

 - Trí dục: Ôn lại những điều đã học, học thêm những tri thức mới.  

- Mỹ dục: Để phân biệt cái gì là đẹp, cái gì là không đẹp.   

- Đức dục: Là yêu Tổ quốc, yêu nhân dân, yêu lao động, yêu khoa học, yêu trọng của công (5 cái yêu).    

Các em cần rèn luyện cái đức tính thành thật và dũng cảm.     

Ở trường, thì kính thầy, yêu bạn, đoàn kết và giúp đỡ lẫn nhau.      

Ở nhà, thì yêu kính và giúp đỡ cha mẹ.       

Ở xã hội, thì tùy sức mình mà tham gia những việc có ích lợi chung...”6.        

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ dẫn việc vận dụng nội dung giáo dục cho mỗi lứa tuổi, mỗi cấp học, bậc học: Đối với “Đại học thì cần kết hợp lý luận khoa học với thực hành, ra sức học lý luận và khoa học tiên tiến của các nước bạn, kết hợp với thực tiễn của nước ta, để thiết thực giúp ích cho công cuộc xây dựng nước nhà. Trung học thì cần đảm bảo cho học trò những tri thức phổ thông chắc chắn, thiết thực, thích hợp với nhu cầu và tiền đồ xây dựng nước nhà, bỏ những phần nào không cần thiết cho đời sống thực tế. Tiểu học thì cần giáo dục các cháu thiếu nhi: Yêu Tổ quốc, yêu nhân dân, yêu lao động, yêu khoa học, trọng của công”7. Cách dạy phải nhẹ nhàng và vui vẻ, chớ gò ép thiếu nhi vào khuôn khổ của người lớn. Phải đặc biệt chú ý giữ gìn sức khỏe của các cháu”8.

Kiến thức là đặc biệt cần thiết để kiến thiết quốc gia, bảo vệ đất nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ ra rằng, đạo đức đóng vai trò nền tảng cho sự phát triển nhân cách, bên cạnh tài thì đức là một nhân tố quan trọng để tập hợp, động viên lực lượng thực hiện mọi công việc của đất nước, của nhân loại. Người nêu rõ: “giải phóng cho dân tộc, giải phóng cho loài người là một công việc to tát, mà tự mình không có đạo đức, không có căn bản... thì còn làm nổi việc gì?”9.        

 Nói chuyện với cán bộ sinh viên Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, ngày 21-10-1964, Người chỉ rõ: “Dạy cũng như học phải chú trọng cả tài lẫn đức. Đức là đạo đức cách mạng. Đó là cái gốc, rất quan trọng. Nếu không có đạo đức cách mạng thì có tài cũng vô dụng”10. Chủ tịch Hồ Chí Minh thường xuyên khích lệ, động viên giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục phải bồi dưỡng cho thế hệ trẻ tình cảm tốt đẹp, trước hết là tình thương yêu gia đình, bạn bè, đồng chí, quý trọng thầy cô giáo, yêu Tổ quốc, yêu đồng bào; hình thành ý thức kỷ luật, ý thức tập thể, lối sống thật thà, khiêm tốn, trung thực, giản dị, biết xử sự theo tinh thần “mỗi người vì mọi người, mọi người vì mỗi người” và thói quen thực hành đời sống mới.

Theo đó, phải chú trọng các mặt: đạo đức cách mạng, giác ngộ XHCN, văn hóa, kỹ thuật, lao động và sản xuất. Thế hệ trẻ phải được giáo dục về lý tưởng và đạo đức XHCN như hạt nhân nhân cách của con người trong chế độ xã hội mới. Đồng thời, nhà trường phải bảo đảm cho thế hệ trẻ dần dần làm chủ kho tàng kiến thức văn hóa của loài người, trau dồi cho mình một vốn hiểu biết về khoa học, kỹ thuật cơ bản, thiết thực, vững chắc, có thể vận dụng vào thực tế và rèn luyện kỹ năng, thói quen lao động thực hành.

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, một nền giáo dục toàn diện phải là nền giáo dục mang tính nhân dân sâu sắc, nền giáo dục không phải chỉ dành riêng cho một số người hoặc một giai cấp, mà cho toàn thể nhân dân Việt Nam. Ngay sau ngày giành được độc lập, đất nước trong tình thế “ngàn cân treo sợi tóc”, bởi giặc giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: công việc phải thực hiện cấp tốc lúc này là nâng cao dân trí, mọi người Việt Nam phải có kiến thức mới để tham gia vào công cuộc xây dựng nước nhà và trước hết phải biết đọc, biết viết. Người đã chỉ ra rằng: “Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu”. Chính vì vậy, vào đầu năm 1946, Người đã trả lời các nhà báo nước ngoài rằng: “Tôi chỉ có một sự ham muốn, ham muốn tột bậc, là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành”11.

Ba là, học đi đôi với hành, lý luận liên hệ với thực tiễn   

Để đạt được mục tiêu đề ra và nội dung giáo dục trở thành hiện thực, cần phải có phương châm, phương pháp giáo dục đúng đắn, nhằm làm cho sinh viên học tập, rèn luyện một cách tự giác và tích cực để tiếp thu được nội dung giáo dục, chuyển hóa nội dung giáo dục thành phẩm chất, nhân cách tốt đẹp.

Người cho rằng, học phải đi đôi với hành, lý luận được liên hệ với thực tiễn: “Một người học xong đại học, có thể gọi là có trí thức. Song y không biết cày ruộng, không biết làm công, không biết đánh giặc, không biết làm nhiều việc khác. Nói tóm lại: công việc thực tế, y không biết gì cả. Thế là y chỉ có trí thức một nửa. Trí thức của y là trí thức học sách, chưa phải là trí thức hoàn toàn. Y muốn thành người trí thức hoàn toàn, thì phải đem cái trí thức đó áp dụng vào thực tế”12; “Lý luận phải đem ra thực hành. Thực hành phải nhằm theo lý luận. Lý luận cũng như cái tên (hoặc viên đạn). Thực hành cũng như cái đích để bắn. Có tên mà không bắn, hoặc bắn lung tung, cũng như không có tên. Lý luận cốt để áp dụng vào thực tế. Chỉ học thuộc lòng, để đem lòe thiên hạ thì lý luận ấy cũng vô ích. Vì vậy, chúng ta phải gắng học, đồng thời học thì phải hành”13. Đối với học tập chủ nghĩa Mác - Lênin là học tập cái tinh thần xử trí mọi việc, đối với mọi người và đối với bản thân mình, là học tập những chân lý phổ biến của chủ nghĩa Mác - Lênin để áp dụng một cách sáng tạo vào hoàn cảnh thực tế của nước ta. Học để làm. Lý luận phải đi đôi với thực tiễn. 

Ngày 21-10-1964, trong bài nói chuyện với cán bộ, sinh viên Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hồ Chí Minh đã ân cần chỉ bảo: “Các cháu sinh viên không nên học gạo, không nên học vẹt… Học phải suy nghĩ, phải liên hệ với thực tế, phải có thí nghiệm và thực hành. Học với hành phải kết hợp với nhau”14.     

Về dự và phát biểu trong Lễ khai giảng khóa I (1949) tại Trường Nguyễn Ái Quốc, Người nhắc nhở, học phải nêu cao tác phong độc lập suy nghĩ, đào sâu, hiểu kỹ, suy nghĩ cho chín chắn, kỹ càng, mạnh dạn đề xuất vấn đề và thảo luận cho thông suốt, đối với bất kỳ vấn đề gì cũng nên đặt câu hỏi “vì sao”. Những điều căn dặn của Người về phương pháp dạy và học vừa sâu sắc, tinh tế và chính là một nội dung rất quan trọng trong lý luận dạy - học.

Nói chuyện tại Đại hội Giáo dục phổ thông toàn quốc, ngày 23-3-1956, Hồ Chí Minh khuyên nên tìm hiểu dạy cái gì, dạy như thế nào để sinh viên nhanh hiểu, nhớ lâu, tiến bộ nhanh, dạy và học không được phép câu nệ, hình thức, nhồi sọ mà phải biết “quý hồ tinh, bất quý hồ đa” và cốt yếu là phải làm cho người học hiểu thấu vấn đề. Người chỉ ra rằng, để người học hiểu thấu vấn đề thì có 2 cách dạy, một cách dạy thật tỉ mỉ và cách thứ hai là dạy bao quát. Nghĩa là phải chọn lấy cái gì cơ bản nhất, cốt yếu nhất mà người học không thể quên, không thể nhầm lẫn với cái khác, khi cần có thể đem ra vận dụng ngay và còn có thể bổ sung cho phong phú thêm.

Trong huấn luyện và học tập, Hồ Chí Minh không chỉ coi trọng động cơ và phương pháp. Người cho rằng, muốn học tập có kết quả tốt thì phải có thái độ đúng và phương pháp đúng nhằm đạt hiệu quả tốt nhất. Người chỉ rõ: Dạy và học cần phải theo nhu cầu của dân tộc, của đất nước, bảo đảm cho học trò những tri thức phổ thông chắc chắn, thiết thực, thích hợp với nhu cầu và tiền đồ xây dựng nước nhà, bỏ những phần nào không cần thiết cho đời sống thực tế15.

Để đạt được mục tiêu giáo dục, ngoài phương châm giáo dục đã nêu, cần coi trọng sự phối hợp giữa nhà trường với gia đình và xã hội. Người chỉ rõ, giáo dục các em là việc chung của gia đình, trường học và xã hội. Các bậc phụ huynh, thầy giáo phải cùng nhau phụ trách, trước hết phải gương mẫu cho các em trước mọi việc. Quan điểm này của Người đã trở thành phương châm giáo dục được các cấp quản lý và các cơ sở giáo dục thực hiện.

Hồ Chí Minh luôn xác định công tác giáo dục là sự nghiệp của toàn Đảng, của các cấp, các ngành và toàn dân, kết quả giáo dục tùy thuộc rất nhiều vào sự tham gia tích cực, sự giúp đỡ thiết thực và sự giác ngộ về trách nhiệm đối với giáo dục của các cấp ủy, chính quyền, các cấp, các ngành và toàn xã hội. Người chỉ rõ, để có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và xã hội cần phát huy dân chủ, xây dựng mối quan hệ đoàn kết giữa thầy với thầy, giữa thầy và trò, giữa học trò với nhau, giữa nhà trường với nhân dân. Để gắn kết các yếu tố nhà trường, gia đình và xã hội trong công tác giáo dục cần chú trọng các phong trào thi đua, nhất là phong trào “Dạy tốt - học tốt” trong nhà trường,…

2. Giá trị thời đại của tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục

Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục là hệ thống quan điểm phong phú, sâu sắc và toàn diện. Đây là cơ sở quan trọng để Đảng và Nhà nước Việt Nam đề ra đường lối, chủ trương, chính sách phát triển nền giáo dục của đất nước. Đặc biệt, Nghị quyết HNTƯ 2 khóa VIII (1996) xác định mục tiêu của nền giáo dục Việt Nam: “nhằm xây dựng những con người và thế hệ thiết tha gắn bó với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, có đạo đức trong sáng, có ý chí kiên cường xây dựng và bảo vệ tổ quốc; công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa của dân tộc, có năng lực tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại; phát huy tiềm năng của dân tộc và con người Việt Nam, có ý thức cộng đồng và phát huy tính tích cực của cá nhân, làm chủ tri thức khoa học và công nghệ hiện đại, có tư duy sáng tạo, có kỹ năng thực hành giỏi, có tác phong công nghiệp, có tính tổ chức kỷ luật; có sức khỏe, là những người thừa kế xây dựng chủ nghĩa xã hội vừa “hồng” vừa “chuyên” như lời dặn của Bác Hồ”16. Đến Đại hội lần thứ XIII (2021) xác định rõ mục tiêu của giáo dục, đào tạo trong giai đoạn mới nhằm xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện, có sức khỏe, năng lực, trình độ, có ý thức trách nhiệm cao với bản thân, gia đình, xã hội và Tổ quốc, trong đó: “Chú trọng hơn giáo dục đạo đức, nhân cách, năng lực sáng tạo và các giá trị cốt lõi, nhất là giáo dục tinh thần yêu nước, tự hào, tự tôn dân tộc, truyền thống và lịch sử dân tộc, ý thức trách nhiệm xã hội cho các tầng lớp nhân dân, nhất là thế hệ trẻ; giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc tốt đẹp của người Việt Nam; khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa”17. Sau Đại hội XIII, ngày 22-8-2025, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 71-NQ/TW “về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo”. Nghị quyết tiếp tục nhấn mạnh quan điểm: “Phát triển giáo dục và đào tạo là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân”18. Nghị quyết đề ra 8 nhiệm vụ, trong đó có nhiệm vụ “Chuyển đổi số toàn diện, phổ cập và ứng dụng mạnh mẽ công nghệ số, trí tuệ nhân tạo trong giáo dục và đào tạo”19.

Giá trị thời đại của tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục không chỉ vượt thời gian mà vươn tầm thế giới. Năm 1996, UNESCO đã đề xuất 4 trụ cột của giáo dục trên toàn thế giới thế kỷ XXI, đó là “học để có kiến thức, học để làm việc, học để biết chung sống với nhau và học để làm người”. Điều đó có thể hiểu là: 1) Học để biết, cung cấp những công cụ nhận thức cần có để hiểu biết thế giới một cách tốt hơn, có nền tảng tri thức đủ và phù hợp để học tập tốt trong tương lai. 2) Học để làm việc, cung cấp các kỹ năng giúp mỗi người có thể tham gia một hiệu quả, tích cực vào nền kinh tế và xã hội toàn cầu. 3) Học để tồn tại, cung cấp khả năng phân tích và kỹ năng xã hội giúp mỗi người phát huy tốt nhất tiềm năng của mình về mọi mặt, trở thành một con người toàn diện. 4) Học để chung sống, hướng mỗi người hiểu biết giá trị tiềm ẩn của dân chủ, giữa các nền văn hóa để tôn trọng và chung sống hòa bình, hòa thuận ở mọi cấp bậc xã hội. Bốn trụ cột này về cơ bản trùng với những quan điểm của Hồ Chí Minh đã đưa ra trước đây. Quan điểm về giáo dục Hồ Chí Minh, tấm gương học hỏi suốt đời của Người; nền giáo dục mới do Người cùng Đảng và Chính phủ chăm lo, phát triển thực hiện chiến lược trồng người đã nâng truyền thống giáo dục văn hiến của đất nước lên một tầm cao mới, góp phần đưa dân tộc Việt Nam đồng hành cùng nhân loại.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục có tính phổ quát, mang tính thời đại sâu sắc, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, là cơ sở, nền tảng của nền giáo dục Việt Nam hiện nay. Hiện nay, Việt Nam đang bước vào kỷ nguyên mới, xây dựng đất nước phồn vinh, nhân dân có cuộc sống ấm no, hạnh phúc, đòi hỏi sự nghiệp giáo dục cần tạo những bước đột phá mới về nguồn nhân lực có trình độ cao. Vì vậy, việc vận dụng, sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục cần tiếp tục phải đẩy mạnh.

Ngày nhận bài: 30-9-2025; ngày thẩm định đánh giá: 14-10-2025; ngày duyệt đăng: 20-10-2025

* Trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh, Đại học Thái Nguyên

** Học viện Phụ nữ Việt Nam

{C}[1]{C}, 11.  Hồ Chí Minh Toàn tập, Nxb CTQG, H, 2011, T. 4, tr. 34-35, 187

2. Sđd, 2011, T. 6, tr. 208

3, 6, 7, 8, 15.  Sđd, 2011, T. 10, tr. 345, 175, 186, 186, 291

4. Sđd, 2011, T. 11, tr. 528

5. Sđd, 2011, T. 15, tr. 622

9, 12, 13. Sđd, 2011, T. 5, tr. 292-293, 275, 275

{C}[1]{C}0, 14. Sđd, 2011, T. 14, tr. 400, 402

{C}[1]{C}6.  Xem: Nghị quyết Hội nghị lần thứ hai Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa VIII) về định hướng chiến lược phát triển giáo dục - đào tạo trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và nhiệm vụ đến năm 2000, https://tulieuvankien.dangcongsan.vn/van-kien-tu-lieu-ve-dang/hoi-nghi-bch-trung-uong/khoa-viii/nghi-quyet-hoi-nghi-lan-thu-hai-ban-chap-hanh-trung-uong-dang-khoa-viii-ve-dinh-huong-chien-luoc-phat-trien-giao-duc-666

{C}[1]{C}7. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb CTQG-ST, H. 2021, T. I, tr. 136-137

18, 19. Bộ Chính trị: Nghị quyết số 71-NQ/TW, ngày 22-8-2025 “Của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo”, https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Giao-duc/Nghi-quyet-71-NQ-TW-2025-dot-pha-phat-trien-giao-duc-va-dao-tao-670683.aspx.

TS NGUYỄN THỊ NHƯ QUỲNH*
TS NGUYỄN THỊ LỆ THỦY**