Phát triển con người toàn diện theo chủ nghĩa Mác và tư tưởng Hồ Chí Minh – ý nghĩa định hướng chiến lược phát triển con người Việt Nam hiện nay

Phát triển con người toàn diện theo chủ nghĩa Mác và tư tưởng Hồ Chí Minh – ý nghĩa định hướng chiến lược phát triển con người Việt Nam hiện nay

• Bởi Tuyên giáo Tỉnh ủy Khánh Hòa
• 16/10/2025 04:39:11
• 15 lượt xem
• 0 lượt thích
• 0 bình luận

1. Đặt vấn đề

Phát triển con người toàn diện là yêu cầu chiến lược và mục tiêu căn bản trong mọi mô hình phát triển bền vững. Hiện nay, Việt Nam đang đẩy mạnh cải cách thể chế, tinh gọn bộ máy, tổ chức lại chính quyền địa phương theo hướng hiệu lực, hiệu quả. Chủ trương sáp nhập đơn vị hành chính và xây dựng chính quyền hai cấp đặt ra yêu cầu nâng cao chất lượng nhân lực, năng lực quản trị và khả năng thích ứng của người dân trước thay đổi thể chế. Về lý luận, chủ nghĩa Mác và tư tưởng Hồ Chí Minh đã đặt nền tảng cho quan niệm phát triển con người toàn diện. C. Mác nhấn mạnh giải phóng con người khỏi tha hóa, phát triển hài hòa năng lực cá nhân trong cộng đồng. Hồ Chí Minh cho rằng con người phát triển toàn diện phải có đức, trí, thể, mỹ, gắn với lý tưởng cách mạng và tinh thần phụng sự Nhân dân. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy còn nhiều bất cập. Nhân lực cấp cơ sở chưa đáp ứng yêu cầu đổi mới. Sự chênh lệch giữa các vùng, hạn chế trong tiếp cận giáo dục, y tế, văn hóa và sự suy thoái đạo đức đặt ra thách thức lớn. Việc vận dụng chủ nghĩa Mác và tư tưởng Hồ Chí Minh là cần thiết để định hướng chiến lược phát triển con người phù hợp với yêu cầu cải cách chính trị và mục tiêu phát triển bền vững.

2. Quan điểm của C. Mác và Hồ Chí Minh về phát triển con người toàn diện

Phát triển con người toàn diện là một trong những vấn đề cốt lõi của triết học nhân văn và cách mạng xã hội. Trong kho tàng tư tưởng của C. Mác và Hồ Chí Minh, con người không chỉ là sản phẩm của lịch sử mà còn là chủ thể sáng tạo nên lịch sử. Từ những phân tích về bản chất con người, điều kiện giải phóng con người trong chủ nghĩa Mác, đến quan niệm về con người mới trong tư tưởng Hồ Chí Minh, cả hai nhà tư tưởng lớn đều khẳng định vai trò trung tâm của con người trong sự nghiệp phát triển xã hội. Quan điểm về phát triển con người toàn diện của C. Mác và Hồ Chí Minh không chỉ mang giá trị lý luận sâu sắc mà còn có ý nghĩa thực tiễn to lớn, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang hướng tới xây dựng một xã hội văn minh, dân chủ, công bằng và phát triển bền vững.

Trong toàn bộ di sản lý luận đồ sộ của mình, C. Mác không dành riêng một tác phẩm nào chuyên luận về phát triển con người toàn diện, nhưng từ hệ thống các trước tác quan trọng, có thể thấy C. Mác đặc biệt nhấn mạnh đến việc giải phóng và phát triển bản chất con người theo hướng toàn diện. Với C. Mác, phát triển con người toàn diện là “phát triển sự phong phú của bản chất con người”1, loại trừ sự tha hóa, hướng tới tự do thực sự. C. Mác cho rằng: “Bản chất con người không phải là một cái trừu tượng cố hữu của cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hòa các quan hệ xã hội”2. Phát triển con người toàn diện không chỉ là quá trình tự hoàn thiện trong quan hệ với tự nhiên và xã hội mà còn là sự giải phóng khỏi tha hóa do sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa và phân công lao động phiến diện – điều mà C. Mác gọi là “sở hữu vận động trong sự đối lập giữa hai cực tư bản và lao động”3.

Theo C. Mác, mục tiêu cao nhất của xã hội phát triển là tạo điều kiện để mỗi cá nhân phát triển toàn diện về thể chất, trí tuệ, sáng tạo và khả năng làm chủ cuộc sống. C. Mác từng hình dung một xã hội lý tưởng nơi con người được tự do sống và hành động theo sở thích, năng lực: “Buổi sáng đi săn, quá trưa đi đánh cá, buổi chiều chăn nuôi, sau bữa cơm thì làm việc phê phán, tùy theo sở thích của tôi”4. Tuy nhiên, sự tự do ấy chỉ hiện thực khi con người sống trong cộng đồng, vì “chỉ có trong cộng đồng, con người mới có thể có được tự do cá nhân”5.

Một điểm nổi bật trong quan điểm của C. Mác là mối quan hệ hữu cơ giữa phát triển con người và phát triển văn hóa – tinh thần và đặc biệt đề cao vai trò của hoạt động thực tiễn, nhất là lao động sản xuất, như nền tảng quyết định sự phát triển lịch sử và sự hoàn thiện con người. Theo C. Mác, phát triển con người toàn diện đòi hỏi phải kết hợp lao động sản xuất với trí dục và thể dục, “coi đó không phải chỉ là phương pháp để làm tăng thêm nền sản xuất xã hội, mà còn là phương pháp duy nhất để sản xuất ra con người phát triển toàn diện”6. Từ những luận điểm ấy, C. Mác đi đến kết luận mang tính nhân văn sâu sắc: “sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người”7.

Tiếp thu sáng tạo quan điểm của C. Mác về con người, Hồ Chí Minh khẳng định, con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của cách mạng Việt Nam. Theo Người, phát triển con người toàn diện là phát triển hài hòa cả “Đức – Trí – Thể – mỹ”. Trong bài “Gửi các em học sinh” (năm 1955), Người viết: “Thể dục: để làm cho thân thể khỏe mạnh. Trí dục: học thêm tri thức mới. Mỹ dục: để phân biệt cái đẹp. Đức dục: là yêu Tổ quốc, yêu nhân dân…”8. Trong Báo cáo sửa đổi Hiến pháp năm 1959, Hồ Chí Minh tiếp tục nhấn mạnh vai trò giáo dục toàn diện: “Nhà nước chú trọng đặc biệt việc giáo dục thanh niên về đức dục, trí dục, thể dục”9. Vậy nên, để xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội, điều kiện tiên quyết là phải xây dựng được những con người mang phẩm chất và tư duy xã hội chủ nghĩa. Con người không chỉ là mục tiêu mà còn là động lực quyết định sự thành bại của sự nghiệp cách mạng.

Kế thừa tư tưởng đó, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn đề cao vai trò trung tâm của con người trong sự nghiệp phát triển đất nước. Từ Cương lĩnh 1991 đến Đại hội XI, Đảng xác định rõ mục tiêu xây dựng con người Việt Nam “giàu lòng yêu nước, có tri thức, sức khỏe, sống có văn hóa, nghĩa tình…”10; đồng thời khẳng định, phát triển con người toàn diện vừa là nhiệm vụ trung tâm vừa là động lực then chốt trong sự nghiệp đổi mới. Việc giải phóng con người khỏi mọi hình thức áp bức, bóc lột, tạo điều kiện để mỗi cá nhân phát triển toàn diện là mục tiêu hàng đầu. Trong bối cảnh hiện nay, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực tiếp tục được xác định là yếu tố then chốt quyết định tốc độ và tính bền vững của sự phát triển đất nước.

Để phát triển con người toàn diện cả về thể chất, trí tuệ và đạo đức, tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam đều nhấn mạnh ba phương diện cốt lõi: thể lực, trí lực và tâm lực.

Về thể lực, Hồ Chí Minh nhấn mạnh, sức khỏe không chỉ là tài sản cá nhân mà còn là nền tảng của sức mạnh quốc gia. Do đó, việc rèn luyện thân thể được xem như một nghĩa vụ yêu nước. Quan điểm này đặt cơ sở cho việc xây dựng các chính sách y tế cộng đồng lấy con người làm trung tâm, coi sức khỏe là nền tảng quý giá cho sự phát triển.

Về trí lực, Người đặc biệt đề cao vai trò của học vấn, khoa học và kỹ thuật như điều kiện tiên quyết để kiến tạo xã hội mới. Những phong trào học tập do Người khởi xướng thể hiện tinh thần khai phóng mạnh mẽ, hướng đến phổ cập tri thức, nâng cao dân trí và hình thành nguồn nhân lực chất lượng cao. Quan điểm này tiếp tục được Đảng kế thừa khi xác định giáo dục là quốc sách hàng đầu với trọng tâm là phát hiện, bồi dưỡng và trọng dụng nhân tài.

Về tâm lực, Hồ Chí Minh coi đạo đức cách mạng là nền tảng cốt lõi của nhân cách con người được hình thành thông qua quá trình rèn luyện liên tục. Đồng thời, Người nhấn mạnh vai trò định hướng của lý tưởng cách mạng và văn hóa nghệ thuật trong việc hình thành phẩm chất tinh thần và năng lực sáng tạo của cá nhân. Tư tưởng phát triển con người của Hồ Chí Minh là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa thể lực, trí lực và tâm lực, qua đó hình thành một mô hình phát triển toàn diện, mang tính nhân văn sâu sắc và có ý nghĩa định hướng lâu dài cho sự nghiệp phát triển bền vững đất nước.

Từ C.Mác đến Hồ Chí Minh và các quan điểm xuyên suốt của Đảng Cộng sản Việt Nam, phát triển con người toàn diện luôn được coi là “sợi chỉ đỏ” xuyên suốt tiến trình cách mạng. Đây không chỉ là đích đến của sự phát triển mà còn là động lực cốt lõi thúc đẩy xã hội tiến lên. Trong bối cảnh mới, càng cần khẳng định vai trò then chốt của con người cả về thể lực, trí lực và tâm lực để thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế sâu rộng.

3. Giá trị định hướng tư tưởng phát triển con người toàn diện của chủ nghĩa Mác, tư tưởng Hồ Chí Minh đối với Việt Nam hiện nay

Tư tưởng phát triển con người toàn diện của C. Mác và Hồ Chí Minh được Đảng ta kế thừa và phát triển, không chỉ mang tính lý luận sâu sắc mà còn thể hiện giá trị định hướng lâu dài trong hoạch định đường lối phát triển đất nước. Ngay từ Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII (năm 1998) về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, Đảng đã nhấn mạnh con người là trung tâm của chiến lược phát triển, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự nghiệp đổi mới. Tiếp đó, Chiến lược phát triển nhân lực Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020, Chiến lược phát triển giáo dục 2011 – 2020 và Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013 của Ban Chấp hành Trung ương về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế đều cụ thể hóa định hướng này.

Trong Văn kiện Đại hội XIII, Đảng Cộng sản Việt Nam tiếp tục khẳng định nhất quán quan điểm: “con người toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa, con người Việt Nam thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc”11 là một trong những nhiệm vụ chiến lược, vừa mang tính mục tiêu lâu dài, vừa là động lực trực tiếp thúc đẩy phát triển nhanh và bền vững đất nước. Đảng nhấn mạnh con người là trung tâm của quá trình phát triển, là chủ thể sáng tạo và là động lực nội sinh quan trọng nhất trong sự nghiệp đổi mới toàn diện đất nước.

Phát triển con người toàn diện theo tinh thần Đại hội XIII phải bao hàm đầy đủ các mặt: phát triển thể chất, trí tuệ, đạo đức, tinh thần dân tộc và năng lực làm chủ khoa học – công nghệ trong thời đại mới. Văn kiện đặc biệt nhấn mạnh vai trò của giáo dục và đào tạo, coi đây là “quốc sách hàng đầu”, cần đổi mới căn bản, toàn diện theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, dân chủ hóa, xã hội hóa và hội nhập quốc tế; đồng thời “chú trọng phát hiện, bồi dưỡng, trọng dụng nhân tài; phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, nhất là nhân lực trong các lĩnh vực then chốt”12.

Giá trị định hướng trước hết thể hiện ở việc xác lập một hệ tiêu chí phát triển con người mang tính toàn diện, cân bằng giữa các yếu tố thể chất, trí tuệ, đạo đức, thẩm mỹ và năng lực thích ứng với bối cảnh hội nhập toàn cầu và chuyển đổi số. Tư tưởng đó giúp định hình rõ vai trò của Nhà nước và xã hội trong việc tạo dựng môi trường thuận lợi để mọi người dân đều có cơ hội học tập suốt đời, được chăm sóc sức khỏe đầy đủ, sống và làm việc trong môi trường văn hóa lành mạnh, dân chủ, tôn trọng giá trị cá nhân. Tư tưởng cũng khẳng định sự cần thiết của việc lồng ghép phát triển con người vào mọi chiến lược, chính sách, từ phát triển kinh tế, cải cách thể chế đến đổi mới giáo dục, khoa học – công nghệ, văn hóa và an sinh xã hội.

Đặc biệt, trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, việc phát triển con người toàn diện còn góp phần tạo nên một nền tảng giá trị vững chắc giúp định hướng hành vi cá nhân và điều tiết sự vận hành của xã hội theo chuẩn mực đạo đức, kỷ cương và trách nhiệm công dân. Đó chính là nguồn lực nội sinh mang tính chiến lược để xây dựng một xã hội tiến bộ, công bằng và nhân văn.

Như vậy, tư tưởng phát triển con người toàn diện không chỉ là kim chỉ nam trong chính sách phát triển đất nước mà còn là lời nhắc nhở về mục tiêu cao nhất của tiến trình đổi mới – vì con người và vì sự phát triển hài hòa giữa cá nhân với cộng đồng, giữa tăng trưởng kinh tế với nâng cao chất lượng cuộc sống. Giá trị định hướng ấy cần tiếp tục được cụ thể hóa trong hành động của các cấp, các ngành và toàn xã hội nhằm khơi dậy mạnh mẽ hơn nữa tinh thần yêu nước, khát vọng vươn lên, và ý chí dựng xây một nước Việt Nam hùng cường, thịnh vượng trên nền tảng con người phát triển toàn diện.

Theo các báo cáo gần đây, những chỉ số cơ bản về phát triển con người của Việt Nam đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận. Năm 2024, chỉ số phát triển con người (HDI) đạt 0,727, xếp hạng 107/193 quốc gia, thuộc nhóm các nước có HDI cao13. Đến 2025, khoảng 93,5% dân số tham gia bảo hiểm y tế, phản ánh sự bao phủ ngày càng rộng của hệ thống an sinh xã hội14. Trong lĩnh vực lao động, tỷ lệ lao động qua đào tạo đạt gần 69%, song tỷ lệ có chứng chỉ, bằng cấp mới vào khoảng 29–30%, cho thấy vẫn còn nhiều thách thức về chất lượng nguồn nhân lực15. Đáng chú ý, giáo dục số đã có bước tiến mạnh mẽ khi đến 2024, 100% trường đại học, cao đẳng và trên 90% trường phổ thông triển khai nền tảng dạy học trực tuyến, với khoảng 80% học sinh – sinh viên được tiếp cận tài nguyên giáo dục số16. Những thành tựu này không chỉ minh chứng cho nỗ lực phát triển con người Việt Nam trong nhiều lĩnh vực mà còn cho thấy tính cấp thiết của việc tiếp tục thúc đẩy chiến lược phát triển con người toàn diện gắn với yêu cầu đổi mới và hội nhập quốc tế hiện nay.

Tuy nhiên, thực tiễn cũng chỉ ra rằng sự phát triển con người toàn diện ở nước ta vẫn còn nhiều bất cập, chưa tương xứng với yêu cầu của thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Tính năng động, sáng tạo, yếu tố then chốt của con người trong xây dựng xã hội mới chưa được phát huy đầy đủ, trong khi đó, đời sống của một bộ phận người dân vẫn gặp nhiều khó khăn. Hai mâu thuẫn cơ bản đã bộc lộ rõ: (1) Mâu thuẫn giữa yêu cầu phát triển nhanh về con người toàn diện với thực trạng phát triển còn chậm; (2) Mâu thuẫn giữa yêu cầu cần có điều kiện kinh tế – xã hội thuận lợi với thực tế những điều kiện đó còn hạn chế, chưa tạo được động lực thực sự mạnh mẽ cho phát triển con người.

4. Một số giải pháp

Thứ nhất, hoàn thiện thể chế và chính sách phát triển con người theo hướng lấy con người làm trung tâm.

Nhà nước cần cụ thể hóa các chủ trương của Đảng về phát triển con người toàn diện bằng hệ thống pháp luật, chiến lược và chính sách rõ ràng, khả thi, có trọng tâm và có cơ chế giám sát hiệu quả. Ưu tiên bố trí nguồn lực cho các lĩnh vực then chốt, như: giáo dục, y tế, khoa học – công nghệ, bảo đảm an sinh xã hội và thúc đẩy bình đẳng cơ hội tiếp cận các dịch vụ công.

Thứ hai, đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, đào tạo gắn với nhu cầu thực tiễn.

Cần hướng tới mô hình giáo dục mở, học tập suốt đời, phát triển năng lực toàn diện về tri thức, kỹ năng, tư duy phản biện, tinh thần khởi nghiệp và đạo đức công dân. Đồng thời, cần tăng cường giáo dục lý tưởng sống, bồi dưỡng bản lĩnh văn hóa và tinh thần dân tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Thứ ba, xây dựng môi trường xã hội lành mạnh, thúc đẩy sáng tạo và năng lực làm chủ của mỗi cá nhân.

Môi trường văn hóa – xã hội tích cực có vai trò thiết yếu trong khơi dậy khát vọng vươn lên và tinh thần trách nhiệm cộng đồng. Do đó, cần phát triển đời sống văn hóa cơ sở, nâng cao dân trí, bảo vệ các giá trị đạo đức truyền thống, đồng thời khuyến khích đổi mới, sáng tạo và tôn trọng sự khác biệt trong cộng đồng.

Thứ tư, thúc đẩy phát triển kinh tế gắn với công bằng xã hội và nâng cao chất lượng cuộc sống người dân.

Giải quyết tốt mâu thuẫn giữa điều kiện kinh tế – xã hội hạn chế và yêu cầu phát triển con người bằng cách tạo sinh kế bền vững, giảm nghèo đa chiều, thu hẹp khoảng cách giàu nghèo, đặc biệt là giữa các vùng miền và nhóm yếu thế trong xã hội. Kinh tế phát triển là tiền đề để bảo đảm các quyền cơ bản và nhu cầu phát triển của con người.

Thứ năm, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng yêu cầu của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Cần xây dựng chiến lược phát triển nhân lực dài hạn, có sự phối hợp giữa Nhà nước, doanh nghiệp và cơ sở giáo dục. Đặc biệt, chú trọng đào tạo kỹ năng số, kỹ năng thích ứng và sáng tạo trong môi trường chuyển đổi số và hội nhập quốc tế sâu rộng.

5. Kết luận

Phát triển con người toàn diện là tư tưởng xuyên suốt và nhất quán từ học thuyết của C.Mác, được Hồ Chí Minh tiếp thu, phát triển thành quan điểm sâu sắc về vai trò trung tâm của con người trong sự nghiệp cách mạng. Tư tưởng đó tiếp tục được Đảng Cộng sản Việt Nam vận dụng và phát triển phù hợp với từng giai đoạn lịch sử. Đây không chỉ là mục tiêu cao nhất mà còn là động lực nội sinh quan trọng của sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Trải qua các thời kỳ cách mạng và đặc biệt trong giai đoạn đổi mới, Đảng và Nhà nước đã không ngừng nỗ lực ban hành và triển khai nhiều chính sách phát triển con người trên cả ba phương diện: thể lực, trí lực và tâm lực. Những thành tựu đã đạt được là nền tảng quan trọng nhưng cũng cho thấy vẫn còn những hạn chế, bất cập cần được khắc phục. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế và chuyển đổi sang nền kinh tế tri thức, việc đặt con người vào vị trí trung tâm và xác lập chiến lược phát triển con người toàn diện càng trở nên cấp thiết. Chỉ khi đó, Việt Nam mới có thể vươn tới mục tiêu phát triển bền vững và thịnh vượng.

Chú thích:
1, 2, 4, 5. C.Mác và Ph.Ăngghen. Toàn tập (2004). Tập 3. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 296, 11, 47, 108.
3. C.Mác và Ph.Ăngghen. Toàn tập (2004). Tập 42. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 143.
6. C.Mác và Ph.Ăngghen. Toàn tập (2004). Tập 23. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 688.
7. C.Mác và Ph.Ăngghen. Toàn tập (2004). Tập 4. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 628.
8. Hồ Chí Minh. Toàn tập (1996). Tập 8. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 75.
9. Hồ Chí Minh. Toàn tập (1996). Tập 9. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 593.
10. Đảng Cộng sản Việt Nam (2011). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI. H. NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, tr. 40.
11, 12. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. H. NXB Chính trị quốc gia Sự thật, tr. 115 – 116, 166.
13. United Nations Development Programme (UNDP) (2024). Human Development Report 2024: Breaking the gridlock – Reimagining cooperation in a polarized world. New York: UNDP
14. Bảo hiểm Xã hội Việt Nam (tháng 5/2025). Báo cáo tình hình thực hiện chính sách bảo hiểm y tế toàn dân năm 2024 và kế hoạch năm 2025.
15. Tổng cục Thống kê (tháng 3/2025). Báo cáo lao động, việc làm quý I/2025.
16. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2024). Báo cáo chuyển đổi số ngành giáo dục năm 2024.

TS. Võ Anh Tuấn
Trường Đại học Ngân hàng TP. Hồ Chí Minh