Phát huy giá trị đạo đức tôn giáo trong giai đoạn hiện nay

Phát huy giá trị đạo đức tôn giáo trong giai đoạn hiện nay

• Bởi Tuyên giáo Tỉnh ủy Khánh Hòa
• 01/12/2025 03:25:27
• 26 lượt xem
• 0 lượt thích
• 0 bình luận

Trong tiến trình phát triển của xã hội Việt Nam, việc xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện luôn được Đảng xác định là nhiệm vụ trung tâm của công cuộc đổi mới và phát triển đất nước. Đại hội IX của Đảng khẳng định: “Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện về chính trị, tư tưởng, trí tuệ, đạo đức, thể chất, năng lực sáng tạo, có ý thức cộng đồng, lòng nhân ái, khoan dung, tôn trọng nghĩa tình, lối sống có văn hóa, quan hệ hài hòa trong gia đình, cộng đồng và xã hội. Văn hóa trở thành nhân tố thúc đẩy con người tự hoàn thiện nhân cách, kế thừa truyền thống cách mạng của dân tộc, phát huy tinh thần yêu nước, ý chí tự lực, tự cường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”1.

Tuy nhiên, trong bối cảnh kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập quốc tế sâu rộng và sự bùng nổ của truyền thông, mạng xã hội hiện nay, đời sống đạo đức của một bộ phận xã hội đang chịu nhiều tác động phức tạp. Sự phân hóa giàu nghèo, cạnh tranh lợi ích, ảnh hưởng của các trào lưu văn hóa ngoại lai hay xu hướng thực dụng đã khiến nhiều chuẩn mực đạo đức truyền thống có dấu hiệu phai nhạt. Những biến đổi này đặt ra thách thức lớn đối với công tác giáo dục đạo đức và quá trình xây dựng con người Việt Nam trong giai đoạn mới.

Trong bối cảnh đó, tôn giáo - với tư cách là một bộ phận quan trọng của đời sống tinh thần dân tộc tiếp tục giữ vai trò tích cực trong việc định hướng giá trị và điều chỉnh hành vi của con người. Các tôn giáo lớn ở Việt Nam như Phật giáo, Công giáo, Tin Lành, Cao Đài, Phật giáo Hòa Hảo… đều đề cao những chuẩn mực đạo đức như lòng nhân ái, vị tha, khoan dung, trung thực, khiêm nhường và tinh thần trách nhiệm. Đây là những giá trị có sự tương đồng cao với mục tiêu xây dựng con người Việt Nam hiện đại - những con người có đạo đức, sống lành mạnh, có ý thức cộng đồng và khát vọng vươn lên.

Do đó, việc nghiên cứu và phát huy giá trị đạo đức tôn giáo trong giai đoạn hiện nay không chỉ góp phần củng cố nền tảng đạo đức xã hội, mà còn giúp đáp ứng yêu cầu xây dựng con người Việt Nam theo tinh thần các văn kiện của Đảng trong thời kỳ mới.

1. Khái niệm giá trị đạo đức tôn giáo

Đạo đức tôn giáo là một hình thức đặc thù của ý thức đạo đức, phản ánh hệ thống những chuẩn mực, nguyên tắc và quy tắc điều chỉnh hành vi của con người dựa trên niềm tin tôn giáo. Khác với đạo đức xã hội được hình thành dựa trên kinh nghiệm lịch sử và các chuẩn mực chung của cộng đồng, đạo đức tôn giáo được xây dựng trên nền tảng giáo lý, giáo luật và quan niệm thiêng liêng về thiện - ác, về sự cứu rỗi và hướng thiện. Chính nhờ đặc điểm này, đạo đức tôn giáo có khả năng chi phối mạnh mẽ nhận thức, cảm xúc và hành vi của cá nhân thông qua sự nội tâm hóa của đức tin.

Giá trị đạo đức tôn giáo là tổng thể những yêu cầu, nguyên tắc và phẩm chất đạo đức được hàm chứa trong giáo lý, giáo luật, truyền thống tín ngưỡng và thực tiễn sinh hoạt tôn giáo. Các giá trị như lòng nhân ái, vị tha, khoan dung, khiêm nhường, trung thực, hiếu hòa, trách nhiệm đối với bản thân và cộng đồng là những phẩm chất được đề cao trong hầu hết các tôn giáo lớn. Những giá trị này không chỉ giúp định hướng hành vi của tín đồ mà còn lan tỏa trong đời sống xã hội, góp phần hình thành lối sống đạo đức và môi trường văn hóa lành mạnh.

Ở Việt Nam, giá trị đạo đức tôn giáo đã có lịch sử lâu dài, hòa quyện sâu sắc với truyền thống văn hóa dân tộc. Tư tưởng “nhân - nghĩa - lễ - trí - tín” của Nho giáo, tinh thần “từ bi - hỷ xả” của Phật giáo hay đức “bác ái - công bình” của Kitô giáo đã trở thành những thành tố quan trọng trong cấu trúc đạo đức Việt Nam. Sự dung hợp này tạo nên bản sắc đạo đức nhân văn, trọng nghĩa tình, đề cao cộng đồng và khuyến khích con người hướng tới cái thiện. Do đó, phát huy giá trị đạo đức tôn giáo cũng đồng nghĩa với phát huy những yếu tố tinh hoa của văn hóa dân tộc.

Từ góc độ triết học, giá trị đạo đức tôn giáo bao gồm hai phương diện: khách quan và chủ quan. Về mặt khách quan, các giá trị này là những chuẩn mực đạo đức phổ quát, được xã hội thừa nhận rộng rãi như lòng nhân ái, công bằng, trung thực và trách nhiệm. Về mặt chủ quan, các giá trị ấy được nội tâm hóa thông qua đức tin, trở thành động lực thúc đẩy hành vi tự giác, bền vững và mang tính thiêng liêng đối với mỗi cá nhân.

Trong bối cảnh xã hội hiện nay, khi sự tác động của toàn cầu hóa và kinh tế thị trường làm thay đổi mạnh mẽ hệ chuẩn mực và giá trị đạo đức, việc nhận thức đúng và phát huy giá trị đạo đức tôn giáo càng trở nên quan trọng. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng ghi rõ: “Phát huy những giá trị văn hóa, đạo đức tốt đẹp và các nguồn lực của các tôn giáo cho sự phát triển đất nước”2. Quan điểm này khẳng định vai trò của các giá trị đạo đức tôn giáo như một bộ phận quan trọng của nền tảng văn hóa và là nguồn lực cần thiết trong xây dựng con người Việt Nam .

2. Vai trò của đạo đức tôn giáo trong đời sống xã hội

Vai trò của đạo đức tôn giáo được Đảng ta nhấn mạnh trong nhiều văn kiện quan trọng. Nghị quyết số 25-NQ/TW ngày 12/3/2003 Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX về công tác tôn giáo khẳng định: “Tín ngưỡng, tôn giáo là nhu cầu tinh thần của một bộ phận nhân dân. Đạo đức tôn giáo có nhiều điều phù hợp với công cuộc xây dựng xã hội”.

Quan điểm này cho thấy Đảng xác định giá trị đạo đức của tôn giáo là một bộ phận quan trọng của nền tảng tinh thần xã hội và là nguồn lực cần thiết trong quá trình xây dựng con người Việt Nam - những con người có đạo đức, tri thức, trách nhiệm và khát vọng cống hiến.

Đạo đức tôn giáo có vai trò quan trọng trong việc hình thành và điều chỉnh hành vi của con người thông qua hệ thống giáo lý, giáo luật và truyền thống sinh hoạt tôn giáo. Những giá trị hướng thiện của tôn giáo góp phần củng cố chuẩn mực đạo đức, định hướng lối sống và tạo nền tảng tinh thần cho cộng đồng. Trong bối cảnh xã hội Việt Nam đang có nhiều biến đổi về hệ giá trị, vai trò của đạo đức tôn giáo càng trở nên rõ nét trên một số phương diện.

Trước hết, đạo đức tôn giáo góp phần định hướng giá trị và chuẩn mực đạo đức cho cá nhân và cộng đồng. Những nguyên tắc như lòng nhân ái, vị tha, khoan dung, khiêm nhường, sống chân thật và trách nhiệm giúp con người điều chỉnh hành vi theo hướng đúng đắn, phù hợp với lợi ích chung của xã hội. Đây là nguồn lực quan trọng trong bối cảnh các hiện tượng lệch chuẩn, chủ nghĩa cá nhân cực đoan và lối sống thực dụng ngày càng xuất hiện nhiều, nhất là ở giới trẻ.

Đạo đức tôn giáo có khả năng tăng cường sự gắn kết cộng đồng thông qua các hoạt động sinh hoạt tôn giáo, các phong trào từ thiện, nhân đạo và hỗ trợ người yếu thế. Những hoạt động như chăm sóc người nghèo, giúp đỡ người bệnh tật, nuôi dạy trẻ mồ côi, hỗ trợ nạn nhân thiên tai… không chỉ thể hiện giá trị nhân văn sâu sắc mà còn bồi dưỡng tinh thần đoàn kết, sẻ chia và ý thức trách nhiệm xã hội giữa các thành viên trong cộng đồng. Qua đó, đạo đức tôn giáo góp phần quan trọng trong việc tạo lập môi trường xã hội nhân ái và ổn định.

Niềm tin tôn giáo và giáo luật có tác dụng điều chỉnh hành vi tự giác, giúp tín đồ tránh xa các hành vi sai lệch như tệ nạn xã hội, bạo lực, lối sống buông thả hoặc vi phạm pháp luật. Việc tự kiểm soát hành vi dựa trên đức tin giúp giảm áp lực cho các thiết chế quản lý xã hội, đồng thời khuyến khích cá nhân sống có trách nhiệm hơn với bản thân và cộng đồng.

Nhiều tổ chức tôn giáo tham gia tích cực vào giáo dục, chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh khó khăn, dạy nghề, hỗ trợ y tế và phát triển cộng đồng. Những hoạt động này góp phần lan tỏa lối sống nhân văn, khích lệ tinh thần thiện nguyện và giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ một cách tự nhiên và bền vững.

3. Thực trạng phát huy giá trị đạo đức tôn giáo ở Việt Nam hiện nay

Trong những năm gần đây, việc phát huy các giá trị đạo đức tôn giáo ở Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả tích cực, thể hiện trên nhiều phương diện của đời sống xã hội. Trước hết, hoạt động tôn giáo ngày càng gắn bó hơn với đời sống cộng đồng thông qua các chương trình nhân đạo, từ thiện, chăm sóc sức khỏe, giáo dục và hỗ trợ người yếu thế. Nhiều cơ sở tôn giáo duy trì các mô hình thiện nguyện như bếp ăn từ thiện, phòng khám miễn phí, nhà dưỡng lão, trung tâm nuôi dạy trẻ em mồ côi, học bổng khuyến học…, góp phần khẳng định vai trò tích cực của tôn giáo trong công tác xã hội. Những hoạt động này không chỉ hỗ trợ trực tiếp cho những người gặp khó khăn mà còn lan tỏa các giá trị nhân ái, yêu thương và sẻ chia trong cộng đồng.

Bên cạnh đó, các tổ chức tôn giáo tích cực phối hợp với chính quyền và Mặt trận Tổ quốc trong vận động tín đồ sống “tốt đời đẹp đạo”, chấp hành pháp luật, giữ gìn trật tự an toàn xã hội và xây dựng đời sống văn hóa ở địa phương. Qua đó, các giá trị đạo đức tôn giáo trở thành nguồn lực hỗ trợ đắc lực cho việc xây dựng nền tảng đạo đức xã hội, góp phần củng cố niềm tin và sự đoàn kết trong cộng đồng dân cư.

Một kết quả nổi bật khác là nhận thức xã hội về vai trò của tôn giáo và giá trị đạo đức tôn giáo ngày càng tích cực hơn. Nhiều địa phương, tổ chức chính trị - xã hội và gia đình chủ động lồng ghép nội dung giáo dục đạo đức tôn giáo vào các hoạt động giáo dục, sinh hoạt cộng đồng. Những giá trị nhân văn như lòng nhân ái, tinh thần vị tha, trách nhiệm với cộng đồng và ý thức tôn trọng lẫn nhau được khẳng định và phát huy mạnh mẽ.

Việc phát huy các giá trị đạo đức tôn giáo được Nhà nước tạo điều kiện thông qua môi trường pháp lý ngày càng hoàn thiện. Luật Tín ngưỡng, Tôn giáo năm 2016 quy định rõ rằng: Nhà nước tôn trọng và bảo hộ quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo của mọi người; bảo đảm để các tôn giáo bình đẳng trước pháp luật; hoạt động tín ngưỡng, lễ hội tín ngưỡng phải bảo đảm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Nhờ cơ sở pháp lý này, các tổ chức tôn giáo có điều kiện mở rộng phạm vi hoạt động, đóng góp tích cực vào các lĩnh vực xã hội, đặc biệt trong công tác giáo dục đạo đức và nhân cách.

Có thể nói, những kết quả đạt được trong phát huy giá trị đạo đức tôn giáo đã tạo ra nguồn lực tinh thần quan trọng, góp phần xây dựng môi trường xã hội lành mạnh, nhân văn và ổn định. Đây cũng là cơ sở thuận lợi để tiếp tục khai thác tốt hơn nữa tiềm năng của tôn giáo trong xây dựng con người Việt Nam .

Bên cạnh những kết quả đạt được, việc phát huy các giá trị đạo đức tôn giáo ở Việt Nam vẫn còn gặp một số hạn chế và khó khăn. Trước hết, sự khác biệt về giáo lý, nghi lễ và phương thức sinh hoạt giữa các tôn giáo đôi khi tạo ra rào cản trong việc phối hợp triển khai các hoạt động xã hội, nhất là ở những địa bàn có nhiều tôn giáo cùng tồn tại. Một số hoạt động tôn giáo vẫn mang tính cục bộ, khép kín, ít gắn kết với nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương.

Một bộ phận nhỏ tín đồ và cả những người không hiểu đúng về tôn giáo có thể dẫn đến việc thực hành tín ngưỡng sai lệch, thậm chí sa vào mê tín dị đoan. Một số đối tượng lợi dụng tôn giáo để trục lợi, lôi kéo, kích động hoặc truyền bá các quan điểm sai trái cũng ảnh hưởng đến môi trường đạo đức và trật tự xã hội. Những biểu hiện này làm giảm tính lan tỏa của các giá trị đạo đức tôn giáo và gây khó khăn trong công tác quản lý nhà nước về tôn giáo.

Trong bối cảnh cuộc sống hiện đại và mạng xã hội tác động mạnh mẽ đến nhận thức của giới trẻ, một bộ phận thanh thiếu niên có xu hướng ít quan tâm đến những giá trị đạo đức truyền thống, bao gồm cả giá trị đạo đức tôn giáo. Việc tiếp cận các thông tin hỗn tạp, lối sống thực dụng, chủ nghĩa cá nhân và chạy theo trào lưu khiến cho việc giáo dục đạo đức trở nên khó khăn hơn, đòi hỏi sự kết hợp đa dạng của nhiều nguồn lực, trong đó có tôn giáo. Ở một số địa phương, sự phối hợp giữa chính quyền, các tổ chức xã hội và các tổ chức tôn giáo chưa thật sự mật thiết hoặc còn mang tính hình thức. Việc triển khai các mô hình phát huy giá trị đạo đức tôn giáo chưa đồng bộ, thiếu tính bền vững hoặc chưa được nhân rộng. Điều này làm hạn chế hiệu quả chung trong việc đưa các giá trị đạo đức tôn giáo vào đời sống xã hội.

Ngoài ra, quá trình đô thị hóa và hội nhập quốc tế làm thay đổi thang giá trị của xã hội, tạo ra sự va chạm giữa các giá trị truyền thống và các giá trị , dẫn đến sự phân hóa về nhu cầu và quan niệm đạo đức trong nhiều nhóm xã hội. Điều này cũng là một thách thức đối với việc phát huy giá trị đạo đức tôn giáo một cách đồng bộ và hiệu quả.

Dù còn những khó khăn như vậy, nhưng các hạn chế này hoàn toàn có thể được khắc phục thông qua sự điều chỉnh chính sách, nâng cao nhận thức, tăng cường phối hợp giữa các chủ thể liên quan và phát huy tối đa vai trò của tôn giáo trong xây dựng đạo đức và nhân cách con người Việt Nam.

4. Giải pháp phát huy giá trị đạo đức tôn giáo trong xây dựng con người Việt Nam

Thứ nhất, cần nâng cao nhận thức của cán bộ, đảng viên và toàn xã hội về vai trò tích cực của đạo đức tôn giáo. Đây là giải pháp nền tảng. Khi nhận thức được điều chỉnh đúng, thái độ đối với tôn giáo trở nên khách quan, nhân văn hơn; từ đó tạo môi trường thuận lợi để phát huy các giá trị đạo đức tích cực của tôn giáo. Công tác tuyên truyền, giáo dục, tập huấn về chủ trương của Đảng, pháp luật của Nhà nước về tín ngưỡng, tôn giáo phải được triển khai một cách thường xuyên, thống nhất và phù hợp với từng đối tượng, nhất là ở cơ sở – nơi diễn ra sinh hoạt tôn giáo trực tiếp.

Thứ hai, phát huy vai trò của các tổ chức tôn giáo trong giáo dục đạo đức và lối sống. Các tôn giáo ở Việt Nam có truyền thống làm từ thiện, giáo dục nhân cách và chăm sóc cộng đồng. Vì vậy, cần tạo điều kiện để các tổ chức tôn giáo tiếp tục mở rộng và phát triển các chương trình như lớp giáo lý, sinh hoạt đạo đức, dạy nghề, hoạt động hỗ trợ người nghèo, người khuyết tật, trẻ mồ côi… Những mô hình nổi bật như “Tuổi trẻ sống tốt đời đẹp đạo”, “Giáo xứ không có tệ nạn xã hội”, “Chùa tình thương”, bếp ăn từ thiện, hiến máu nhân đạo… cần được giới thiệu rộng rãi và nhân rộng ở nhiều địa phương. Đây là môi trường giáo dục nhân cách tự nhiên và bền vững nhất.

Thứ ba, tăng cường phối hợp giữa Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức xã hội với các tổ chức tôn giáo. Việc phát huy giá trị đạo đức tôn giáo không phải nhiệm vụ của riêng tôn giáo, mà là sự phối hợp của nhiều chủ thể. Do đó, cần xây dựng cơ chế đối thoại định kỳ, chia sẻ thông tin hai chiều, giải quyết kịp thời các khó khăn, vướng mắc của tổ chức tôn giáo trong hoạt động xã hội. Chính quyền cơ sở phải thật sự lắng nghe, tôn trọng hoạt động tôn giáo hợp pháp và chủ động hỗ trợ các mô hình giáo dục đạo đức mà tôn giáo tham gia.

Thứ tư, đẩy mạnh nghiên cứu khoa học và tổng kết thực tiễn việc phát huy giá trị đạo đức tôn giáo. Các viện nghiên cứu, trường học, học viện cần xây dựng các công trình chuyên sâu về vai trò của đạo đức tôn giáo trong đời sống hiện đại; đánh giá hiệu quả các mô hình “sống tốt đời đẹp đạo”, từ đó đề xuất mô hình , phù hợp với từng vùng miền và từng tôn giáo. Việc nghiên cứu không chỉ giúp hoạch định chính sách mà còn tạo cơ sở lý luận vững chắc cho việc vận dụng đạo đức tôn giáo trong giáo dục con người.

Thứ năm, tăng cường ứng dụng truyền thông, mạng xã hội và các nền tảng số để lan tỏa giá trị đạo đức tôn giáo. Trong bối cảnh mạng xã hội ảnh hưởng mạnh đến giới trẻ, việc số hóa giáo dục đạo đức, đưa các bài học về nhân ái, khoan dung, sống thiện lành lên các nền tảng trực tuyến là cực kỳ cần thiết. Tôn giáo có thể tổ chức chương trình thuyết giảng trực tuyến, podcast đạo đức, video ngắn lan tỏa giá trị sống, hoặc vận động thiện nguyện thông qua các nền tảng số.

Thứ sáu, nâng cao ý thức tự tu dưỡng đạo đức của mỗi cá nhân. Dù tôn giáo hay Nhà nước có cung cấp môi trường tốt đến đâu but việc hình thành đạo đức bền vững vẫn bắt đầu từ sự tự nguyện của mỗi người. Vì vậy, mỗi cá nhân cần chủ động rèn luyện lối sống nhân ái, trung thực, trách nhiệm, từ bi - bác ái; tự điều chỉnh hành vi theo chuẩn mực đạo đức tốt đẹp của cả tôn giáo và xã hội. Gia đình và nhà trường cũng cần phối hợp để giáo dục thế hệ trẻ biết trân trọng các giá trị đạo đức truyền thống và sống phù hợp với chuẩn mực văn hóa.

Trong bối cảnh xã hội Việt Nam đang vận động mạnh mẽ dưới tác động của kinh tế thị trường, toàn cầu hóa và sự đa dạng giá trị sống, việc phát huy các giá trị đạo đức tôn giáo trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm góp phần củng cố nền tảng đạo đức và xây dựng con người Việt Nam hiện đại. Bằng việc nhận diện những giá trị cốt lõi như lòng nhân ái, vị tha, khoan dung, trung thực và tinh thần hướng thiện, có thể khẳng định rằng đạo đức tôn giáo không chỉ là thành tố của đời sống tinh thần dân tộc mà còn là nguồn lực quan trọng trong việc điều chỉnh hành vi, định hướng nhân cách và giáo dục lối sống lành mạnh trong cộng đồng.

Tuy nhiên, quá trình phát huy giá trị đạo đức tôn giáo vẫn đứng trước những khó khăn như sự khác biệt giáo lý giữa các tôn giáo, tình trạng lợi dụng tôn giáo để trục lợi, ảnh hưởng tiêu cực của mạng xã hội hay sự suy giảm quan tâm của giới trẻ đối với các giá trị truyền thống. Những hạn chế này đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước, các tổ chức xã hội, các tổ chức tôn giáo và mỗi cá nhân nhằm tạo lập môi trường đạo đức lành mạnh, nhân văn và phù hợp với yêu cầu phát triển đất nước trong thời kỳ mới.

Có thể khẳng định rằng phát huy giá trị đạo đức tôn giáo không chỉ góp phần bảo tồn và tiếp nối những tinh hoa văn hóa dân tộc, mà còn giúp xây dựng con người Việt Nam “vừa có đức, vừa có tài”, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững trong giai đoạn hiện nay. Đây là hướng đi mang tính chiến lược, lâu dài và cần được tiếp tục nghiên cứu sâu hơn cả ở góc độ lý luận lẫn thực tiễn, nhằm khai thác tối đa tiềm năng của tôn giáo trong việc xây dựng nền tảng đạo đức và nhân cách của xã hội Việt Nam hiện đại.

LÊ KHÁNH HUYỀN - Học viện Báo chí và Tuyên truyền